Help zombiebedrijven

Door Arjen van Klink. Gepubliceerd op 17-9-2020. 

De laatste weken klinken waarschuwingen dat de overheidssteun in het kader van Covid-19 niet mag leiden tot ‘zombiebedrijven’. Dit zijn bedrijven met weinig toekomstperspectief die al langere tijd nauwelijks geld verdienen. De vrees is niet alleen dat de overheidssteun dergelijke bedrijven ongewild in stand houdt, maar ook dat hun bestaan meer algemeen remmend werkt voor innovatie en groei en dus herstel na deze crisis. De economie moet het immers hebben van ‘creatieve destructie’, aldus Joseph Schumpeter lang geleden.

Zombiebedrijven zijn van alle tijden, maar hun aantal en grootte zijn na de kredietcrisis sterk toegenomen. De Bank van Internationale Betalingen heeft onderzocht dat het aandeel van zombiebedrijven in de ontwikkelde economieën is gegroeid van 4% in 1990 tot 15% in 2017[i]. Ze komen in alle landen voor, China schijnt er heel veel te hebben en ook in Italië zijn er veel. Banken zijn huiverig om bedrijven te saneren, want dat dwingt hen om af te schrijven op leningen aan deze bedrijven. De lage rentestand houdt ook ongezonde bedrijven in stand, want het is heel goedkoop om nieuwe financiering aan te trekken en er zijn altijd wel partijen die willen lenen. Daarnaast is in sommige landen de faillissementswetgeving dermate ingewikkeld dat het herstructureren van bedrijven een bijna onmogelijke zaak is. Ten slotte kan de huidige noodsteun het aantal zombiebedrijven vergroten; Deutsche Bank schat in dat in Duitsland één op de zes bedrijven in een zombiestatus zou kunnen vervallen als gevolg van de overheidssteun[ii].

Dit zijn de directe oorzaken van het ontstaan van zombiebedrijven. Achterliggende oorzaak is een gebrek aan innovatievermogen bij bedrijven zelf. Te lang wordt vastgehouden aan succes dat op het verleden is gebaseerd, te weinig wordt ingespeeld op nieuwe ontwikkelingen. Het omgooien van het roer blijkt in het bedrijfsleven niet makkelijk. Zombiebedrijven zijn er in alle grootteklassen; ook grote ondernemingen kunnen verworden tot zombies, denk maar aan de stagnatie van het RSV concern in de jaren ‘70. Maar uit onderzoek bij het kenniscentrum komt naar voren dat vernieuwing in het bijzonder voor mkb bedrijven erg lastig is.

In het afgelopen semester hebben zes afstudeerders van de opleiding bedrijfskunde met de Next Strategy Scan onderzoek gedaan naar het strategische vermogen van mkb bedrijven. In hoeverre kijken de bedrijven naar de toekomst en anticiperen ze voldoende op verandering? De onderzochte bedrijven zijn een redelijke dwarsdoorsnede van het regionale mkb, alle sectoren zijn vertegenwoordigd en de personeelsomvang varieert van 4 tot 170 fte. De onderzochte bedrijven zijn geen zombiebedrijven, maar sommigen lopen wel het risico het te worden. Want van de 28 bedrijven zijn er slechts 4 die de afgelopen jaren drastische vernieuwing hebben ondergaan, in termen van producten, klanten en verdienmodel. Veel bedrijven genereren de omzet grotendeels of uitsluitend uit het product of de dienst waarmee zij gestart zijn. Vaak drijft de kurk van deze bedrijven al decennia op hetzelfde aanbod. Opvallend is dat veel ondernemers het tempo van marktveranderingen als laag ervaren. Een aantal respondenten wijdt de hoge mate van stabiliteit niet alleen aan het lage tempo van veranderingen in de markt, maar ook aan de stabiliteit binnen het bedrijf. Iemand omschreef zijn onderneming als een ‘authentiek bedrijf waar grote veranderingen niet plaatsvinden’.

Uit het onderzoek komt naar voren dat er sprake is van hechte klantrelaties. Ondernemers lijken eerder hun oude klanten te koesteren dan nieuwe klanten te acquireren. Sommige bedrijven kennen uitsluitend klanten waarmee al jaren zaken worden gedaan. Het draagt bij aan de stabiliteit die veel respondenten ervaren. Het is een teken van vertrouwen, kwaliteit en succes. Maar een hoog aandeel van langdurige relaties kan ook het zicht op frisse ideeën en nieuwe klantbehoeften in de weg staan. Zo lang klanten kopen en er geld verdiend wordt is er weinig aan de hand. Het wordt natuurlijk een ander verhaal wanneer plotsklaps een ander en veel beter aanbod opkomt. Of dat duidelijk wordt dat klanten zombiebedrijven zijn zonder eigen toekomstvisie. Langdurige klantrelaties zijn zo bezien een risico.

Van de onderzochte bedrijven heeft een klein deel een strategie op papier. In één geval is er een meerjarenplan aanwezig. Bij veel anderen zit de strategie ‘in het hoofd’ van de directeur. Een groot deel heeft géén doelstellingen, ten hoogste commerciële targets. Hierdoor hebben de bedrijven feitelijk geen koers en blijven ze cirkelen rondom het heden. Hiermee onderscheidt de groep onderzochte bedrijven zich niet van andere bedrijven in het mkb, want breed is bekend dat deze bedrijven weinig met strategie op hebben. Ook dat is een risico op stagnatie en dus ‘zombificatie’.

Een andere factor voor stagnatie is een gebrekkig leervermogen bij de bedrijven. Slechts weinig respondenten uit het onderzoek maken deel uit van een kennisnetwerk. Er wordt nauwelijks bewust gezocht naar en gebruik gemaakt van contacten met brancheverenigingen, adviseurs, banken, onderwijsinstellingen of overheden voor advies. Ondernemers geven aan dat hun wereld klein is, men kent elkaar en er zijn informele contacten met concullega’s. Geleerd wordt er vooral in de praktijk. Er is weinig budget en tijd voor scholing van medewerkers.

Dit semester gaan tien studenten international business & management studies onderzoek doen in hoeverre overheden bij hun steunmaatregelen voorkomen dat er (meer) zombiebedrijven ontstaan. Ze kijken daarbij elk naar één land of regio – van Spanje en Duitsland tot de Carribean en India. De vraag is in hoeverre de overheden daar in staat zijn om het kaf van het koren te scheiden bij de steun aan mkb bedrijven. Zijn de maatregelen voldoende gericht om ‘groen uit de crisis te groeien’ en het vernieuwingsvermogen van het mkb te versterken? Hierbij kan bijvoorbeeld gedacht worden aan middelen voor bijscholing (ook van de directeur-eigenaar zelf!), investeringen in digitale en duurzame technologie, samenwerking in de keten, en samenwerking met kennisinstellingen. Het levert hopelijk interessant vergelijkingsmateriaal en mooie voorbeelden op.

Te hopen is dat het overheidsbeleid ook in Nederland zich (meer) richt op het activeren van bedrijven. Nog belangrijker is dat ondernemers zelf tot actie overgaan en hun eigen ondernemerschap (weer) activeren. Met onze projecten hopen we ze in elk geval te prikkelen en op weg te helpen.